ปราสาทพนมรุ้งตั้งอยู่บนยอดเขาพนมรุ้งซึ่งเป็นภูเขาไฟที่ดับสนิทแล้วในท้องทีตำบลตาเป๊ก อำเภอเฉลิมพระเกียรติ จังหวัดบุรีรัมย์ เป็นโบราณสถานศิลปะลพบุรีที่มีความงดงามและมีความสำคัญมากที่สุดแห่งหนึ่งในประเทศไทย
ศาสนสถานแห่งนี้สร้างขึ้นเพื่อถวายแด่องค์พระศิวะเทพเจ้าสูงสุดในศาสนาฮินดู ลัทธิไศวนิกายเขาพนมรุ้งและปราสาทบนยอดเขาจึงเปรียบเสมือนเขาไกรลาสอันเป็นที่ประทับของพระศิวะและยังเป็นสัญลักษณ์ของศูนย์กลางจักรวาลอีกด้วยกลุ่มอาคารบนยอดเขามีการก่อสร้างหลายยุคสมัยตั้งแต่พุทธศตวรรษที่ ๑๕ - ๑๘
ชื่อ “พนมรุ้ง” มาจากภาษาเขมรว่า “วนํรุง” แปลว่า ภูเขาอันกว้างใหญ่ โดยคำนี้ปรากฏอยู่ในศิลาจารึกอักษรขอมพบที่ปราสาทพนมรุ้ง และยังปรากฏชื่อผู้สร้างปราสาท คือ “นเรนทราทิตย์” เชื้อสายราชวงศ์มหิธรปุระผู้เกี่ยวข้องเป็นพระญาติกับพระเจ้าสุริยวรมัน ที่ ๒ ผู้สร้างปราสาทนครวัด
กรมศิลปากรได้ดำเนินการอนุรักษ์ปราสาทพนมรุ้ง โดยประกาศขึ้นทะเบียนโบราณสถานปราสาทพนมรุ้ง ในราชกิจจานุเบกษา เล่มที่ ๕๒ ตอนที่ ๗๕ วันที่ ๘ มีนาคม พ.ศ. ๒๔๗๘ และได้ดำเนินการบูรณะปราสาทระหว่าง พ.ศ. ๒๕๑๔- ๒๕๓๑ ต่อมาได้ประกาศขอบเขตโบราณสถาน เนื้อที่ ๔๕๑ ไร่ ๑๑ ตารางวา ในราชกิจจานุเบกษา เล่มที่ ๙๓ ตอนที่ ๑๔๑ วันที่ ๙ พฤศจิกายน พ.ศ. ๒๕๑๙ และกรมศิลปากรได้จัดตั้งโครงการอุทยานประวัติศาสตร์ขึ้นและเปิดอย่างเป็นทางการเมื่อวันที่ ๒๑ พฤษภาคม พ.ศ. ๒๕๓๑ สมเด็จพระเทพรัตนราชสุดาฯ สยามบรมราชกุมารี เสด็จพระราชดำเนินเป็นองค์ประธานในพิธีเปิด
แผนผังปราสาทหินพนมรุ้ง
ปราสาทหินพนมรุ้ง[ปราสาทประธาน]
ตั้งอยู่เป็นศูนย์กลางศาสนสถานสร้างด้วยศิลาทรายสีชมพูมีผังเป็นรูปสี่เหลี่ยมจัตุรัสย่อมุม มีมุขยื่นออกมา ๓ ด้าน ทางด้านหน้าทิศตะวันออกมีห้องรูปสี่เหลี่ยมผืนผ้าเรียกว่า มณฑป มีฉนวนเชื่อมระหว่างปราสาทประธานกับมณฑป ปราสาทประธานนี้เชื่อว่าสร้างโดยนเรนทราทิตย์อายุราวพุทธศตวรรษที่ ๑๗ ภายในเรือนธาตุมีห้อง “ครรภคฤหะ” เป็นที่ประดิษฐานรูปเคารพที่สำคัญที่สุด เชื่อว่าน่าจะเป็นศิวลึงค์ซึ่งแทนองค์พระศิวะปัจจุบันเหลืออยู่เพียงท่อโสมสูตรคือร่องน้ำมนต์ที่ใช้รับน้ำสรงจากการสักการะศิวลึงค์ปราสาทประธานตกแต่งลวดลายจำหลักประดับตามส่วนต่างๆ ส่วนใหญ่เป็นภาพเล่าเรื่องเทพเจ้าในศาสนาฮินดูเช่น หน้าบันภาพศิวนาฏราช (ทรงฟ้อนรำ) ทับหลังนารายณ์บรรทมสินธุ์ภาพในวรรณคดีอินเดียเรื่อง รามายณะ (รามเกียรติ์) มหาภารตะ ภาพพิธีกรรม ภาพชีวิตประจำวันของฤาษี เป็นต้น
ปราสาทหินพนมรุ้ง[ปรางค์น้อย]
ตั้งอยู่ใกล้กับปราสาทประธานทางด้านทิศตะวันตกเฉียงใต้ มีผังเป็นรูปสี่เหลี่ยมจัตุรัสย่อมุมก่อสร้างด้วยศิลาทรายกรุผนังด้านในด้วยศิลาแลง มีประตูทางเข้าทางเดียวคือ ด้านทิศตะวันออก ภายในห้องมีแท่นฐานหินทรายสำหรับประดิษฐานรูปเคารพหน้าบันด้านทิศตะวันออกสลักเป็นรูปพระกฤษณะยกเขาโควรรธนะอยู่ท่ามกลางลวดลายพันธุ์พฤกษากำหนดอายุราวพุทธศตวรรษที่ ๑๖
ปราสาทหินพนมรุ้ง[ปราสาทอิฐ 2 องค์]
ด้านทิศตะวันออกเฉียงเหนือของปราสาทประธาน มีฐานอาคารก่อด้วยอิฐอยู่ ๒หลัง ปราสาทอิฐทั้ง ๒ หลังนี้ สันนิษฐานว่าน่าจะมีอายุอยู่ในราวพุทธศตวรรษที่ ๑๕ นับเป็นสถาปัตยกรรมที่มีอายุเก่าที่สุดบนเขาพนมรุ้ง
ปราสาทหินพนมรุ้ง[ทางดำเนิน]
เป็นทางเดินที่ต่อลงมาจากชาลารูปกากบาททอดไปยังสะพานนาคปูพื้นด้วยศิลาแลง ขอบเป็นหินทรายสองข้างทางมีเสาหินทรายยอดคล้ายดอกบัวตูม จำนวน ๗๐ ต้น เรียกว่า “ เสานางเรียง ”
ปราสาทหินพนมรุ้ง[พลับพลา]
ปราสาทหินพนมรุ้ง[บรรณาลัย]
ตั้งอยู่ทางด้านทิศตะวันออกเฉียงใต้และทิศตะวันออกเฉียงเหนือของปราสาทประธาน เป็นอาคารรูปสี่เหลี่ยมผืนผ้า สร้างด้วยศิลาแลง มีประตูทางเข้าด้านเดียว หลังคาทำเป็นรูปประทุนเรือ ภายในไม่มีรูปเคารพ อาคารลักษณะนี้ เรียกว่า บรรณาลัย หมายถึง หอสมุดซึ่งเป็นที่เก็บรักษาคัมภีร์อันศักดิ์สิทธิ์ทางศาสนา กำหนดอายุราวพุทธศตวรรษที่ ๑๘ ซึ่งเป็นสมัยสุดท้ายของการก่อสร้างปราสาทพนมรุ้ง
ปราสาทหินพนมรุ้ง[บันไดต้นทาง]
ตั้งอยู่บริเวณตระพักเขาด้านล่างทางทิศตะวัน ออก ก่อด้วยศิลาแลงเป็นชั้นๆ ๓ ระดับ สุดบันไดขึ้นมาเป็น ชาลารูปกากบาท ปูด้วยศิลาแลง สันนิษฐานว่าเป็นฐานพลับพลาโถงสร้างด้วยไม้มุงกระเบื้อง
ปราสาทหินพนมรุ้ง[บันไดขึ้นปราสาท]
เป็นทางเดินขึ้นไปยังลานบนยอดเขาทำเป็นบันไดหินทราย มี ๕ ชั้น ระหว่างบันไดแต่ละชั้นมีชานพักทั้งสองข้าง มีฐานหินทรายรูปกรวยเจาะรูตรงกลางติดตั้งอยู่ทุกชั้น
ปราสาทหินพนมรุ้ง[ลานด้านหน้าปราสาท]
จากชานบันไดชั้นที่๕ เป็นลานโล่งกว้างอยู่ด้านหน้าระเบียงคดลานดังกล่าวตั้งอยู่บนฐานซึ่งเกิดจากการถมปรับระดับพื้นที่ภูเขาเพื่อประโยชน์ใช้สอย ลักษณะเป็นยกพื้นเตี้ยๆ รูปกากบาทก่อด้วยศิลาแลง ผังรูปกากบาทนี้ ทำให้เกิดช่องทางเดินและช่องสี่เหลี่ยมคล้ายสระเล็กๆ ๔ ช่อง
ปราสาทหินพนมรุ้ง[สะพานนาคราชชั้นที่ ๑]
ป็นจุดเชื่อมทางดำเนินกับบันไดทางขึ้นปราสาท และทางลงสู่สระน้ำปากปล่องภูเขาไฟ ก่อด้วยหินทราย ผังเป็นรูปกากบาทราวสะพานทำเป็นลำตัวของพญานาค ๕ เศียรหันหน้าออกแผ่พังพานทั้ง ๔ ทิศ พญานาคมีรัศมีเป็นแผ่นสลักลายในแนวนอน อันเป็นลักษณะศิลปกรรม แบบนครวัด อายุราวพุทธศตวรรษที่ ๑๗ กลางสะพานสลักลายเส้นเป็นรูปดอกบัวบาน ๘ กลีบ อาจหมายถึงทิศทั้งแปดแห่งจักรวาลและเทพประจำทิศทั้งแปดในศาสนาฮินดูหรือเป็นยันต์สำหรับบวงสรวงสะพานนาคราชมีความหมายเชิงสัญลักษณ์เปรียบเสมือนสะพานเชื่อมระหว่างโลกมนุษย์กับสวรรค์
ปราสาทหินพนมรุ้ง[สะพานนาคราชชั้นที่ ๒]
สะพานนาคราชช่วงนี้มีผังและรูปแบบเหมือนกับสะพานนาคราชชั้นที่ ๑ แต่มีขนาดย่อมกว่าตรงกลางของสะพานมีภาพสลักรูปดอกบัวบาน ๘ กลีบเช่นเดียวกัน
ปราสาทหินพนมรุ้ง[ลานปราสาทและระเบียงชั้นนอก]
ก่อนเข้าสู่ชั้นในสุดของปราสาทพนมรุ้งมีระเบียงชั้นนอกล้อมอยู่อีกชั้นหนึ่งปัจจุบันมองเห็นเป็นทางเดินโล่งยกพื้นเตี้ยๆพื้นปูด้วยศิลาแลงสันนิษฐานว่าเดิมคงจะเป็นระเบียงโถงหลังคาเครื่องไม้มุงกระเบื้อง เพราะพบแนวเสาและเศษกระเบื้องดินเผาจำนวนมาก
ปราสาทหินพนมรุ้ง[ซุ้มประตูและระเบียงชั้นใน]
ก่อนถึงตัวปราสาทประธานมีระเบียงคดล้อมเป็นกำแพงชั้นในก่อเป็นห้องยาวต่อเนื่องกันเป็นรูปสี่เหลี่ยมผืนผ้าแต่ไม่สามารถเดินทะลุถึงกันได้เพราะมีผนังกั้นเป็นช่วงๆ กึ่งกลางระเบียงคด มีซุ้มประตูหรือโคปุระทั้ง ๔ ด้าน ผนังด้านนอกมีหน้าต่างหลอกทั้ง ๔ ด้านหน้าบันของระเบียงคดด้านทิศตะวันออกเป็นภาพฤาษี สันนิษฐานว่าหมายถึงพระศิวะในปางผู้รักษาโรคภัยไข้เจ็บ และอาจหมายรวมถึง นเรนทราทิตย์ผู้สร้างปราสาทพนมรุ้งแห่งนี้ด้วย
ปราสาทหินพนมรุ้ง[สะพานนาคราชชันที่ 3]
สะพานนาคราชชั้นนี้เชื่อมระหว่างซุ้มประตูกลางของระเบียงคดชั้นในกับมณฑปปราสาทประธานมีลักษณะเหมือนกับสะพานนาคราชชั้นที่ ๑ และ ๒ แต่เล็กกว่า
ที่มา http://www.xn--72c5agahuwlf8dm5fb4a9d8o.com/index.php/th/
